_“Wat echt lijkt, is eigenlijk onecht. En wat effectief echt is, wordt afgedaan als complottheorie, onwaar of fake.” Johan Grimonprez in een interview met Lotte De Voeght in rekto:verso.
Videokunst Is videokunst kunst? Mocht je hieraan twijfelen, ga dan naar het S.M.A.K. in Gent. Hier loopt een tentoonstelling over een van onze grootste videokunstenaars uit Vlaanderen: Johan Grimonprez (° 1962) uit Roeselare. ‘DIAL H-I-S-T-O-R-Y’ betekende zijn doorbraak op Dokumenta X in 1997. Nu krijgt hij dus een retrospectieve in Gent. Op de tentoonstelling worden zijn video’s geconfronteerd met werk van de Nederlandse kunstenaars Roy Villevoye en Jan Dietvorst en met films van collega-filmmakers Adam Curtis, Brian Springer, the Yes Men, Dr. John Mack en Adbusters. Ik ben eerst zappend door de tentoonstelling gewandeld, heb overal enkele fragmenten meegepikt en ben dan terug gekeerd om Johan Grimonprez’ twee belangrijkste werken te bekijken: ‘Dial H-I-S-T-O-R-Y’ en ‘Double Take’. Dan restte me enkel nog de tijd om alweer zappend hier en daar nog een stukje van de overige video’s te bekijken. De werken van Adam Curtis en andere regisseurs heb ik wegens tijdsgebrek overgeslagen. Spijtig, want ik ben nieuwsgierig geworden naar ‘The Century Of Self’ (2002) van Adam Curtis. Deze BBC-documentaire onthult naar het schijnt hoe het grote publiek via psychoanalyse door politiek en de bedrijfswereld gemanipuleerd wordt. Collage ‘Dial H-I-S-T-O-R-Y’ is bijzonder ingenieus gemaakt. Alle werken van Johan Grimonprez zijn collages. Hij monteert beelden uit journaals, archieven, populaire films, homevideo’s, advertenties, videoclips, en eigen opnames. Zijn films bevinden zich op de rand van de fictie en de documentaire. Aan de hand van het verhaal en de gekozen fragmenten bouwt hij een filmessay op, waarin hij commentaar geeft op de media. Hoe wordt de realiteit voorgesteld? Hij toont hoe tv de geschiedenis schrijft en herschrijft. Het uitgangspunt van ‘Dial H-I-S-T-O-R-Y’ is de roman ‘Mao II’ uit 1991 van Don DeLillo. In dit boek oordeelt het hoofdpersonage, een romanschrijver, dat het terrorisme kunst voorbij heeft gestoken. De terrorist weet de media beter te bespelen en maakt daarmee de schrijver overbodig. Het paradoxale is dan wel dat Grimonprez’ film toch weer op een roman gebaseerd is. Als documentaire vertelt ‘Dial H-I-S-T-O-R-Y’ de geschiedenis van vliegtuigkapingen. Tussen de beelden door leren we hoe de media als volleerde “terroristen” de realiteit “gekaapt” hebben. ‘Dial H-I-S-T-O-R-Y’ verscheen voor Nine Eleven. De moeder aller kapingen treedt zelf niet op in de documentaire. Begeleidende video’s tonen de aanslagen op de Twin Towers natuurlijk wel. De Koude Oorlog, dubbelgangers van Alfred Hitchcock en koffie Hetzelfde stramien komt terug in ‘Double Take’. Ditmaal vertrok scenarist Tom McCarthy van het verhaal ’25 augustus 1983’ van Jorge Luis Borges. In dit verhaal beschrijft de Argentijnse schrijver van fantastische kortverhalen een ontmoeting tussen zijn oudere ik en zijn jongere ik. In de film wordt Borges door Alfred Hitchcock vervangen. De kijker krijgt een goede raad: wanneer je je dubbelganger ontmoet, moet je hem doden, anders doodt hij jou! De film is weer opgebouwd uit fragmenten van de tv-show en de films van Hitchcock. Daarnaast is er een schat aan oude nieuws- en reclamebeelden. Ten slotte zijn er nieuwe opnames met dubbelgangers van Hitchcock. Meerdere verhalen lopen door elkaar. Er is natuurlijk de suspense rond de ontmoeting van Hitchcock met zijn dubbelganger. Er is een speciale rol weggelegd voor ‘Folger’s’ koffie. Daarnaast is er de ruimterace, de Koude Oorlog en de opkomst van de tv. Angst voor de andere, angst voor de Sovjets, angst voor jezelf… Het ongeweten ongewetene In de video’s komen tal van beelden die in het collectieve televisiegeheugen zijn opgeslagen. Ik geef twee voorbeelden. ‘Double Take’ eindigt met de beroemde filosofische uitspraak van voormalige minister van defensie Donald Rumsfeld: “We weten wat we weten. We weten wat we niet weten en dan zijn er nog de dingen waarvan we niet eens weten dat we ze niet weten.” (Voor de epistemoloog: “There are things we know that we know. There are known unknowns. That is to say there are things that we now know we don't know. But there are also unknown unknowns. There are things we do not know we don't know. So when we do the best we can and we pull all this information together, and we then say well that's basically what we see as the situation, that is really only the known knowns and the known unknowns. And each year, we discover a few more of those unknown unknowns.”) En om de sciencefictionfans te plezieren volgt hier een citaat van president Ronald Reagan. Reagans toespraak voor de Verenigde Naties komt in de tentoonstelling trouwens nog een tweede keer voor. Dat gebeurt met meerdere fragmenten. Johan Grimonprez recupereert sommige beelden in verschillende video’s. “In onze obsessie met de tegenstellingen van het ogenblik, vergeten we vaak hoeveel de mensheid verenigt. Misschien hebben we een universele bedreiging van buitenaf nodig om deze gemeenschappelijke band te zien. Af en toe denk ik hoe snel onze wereldwijde verschillen zouden verdwijnen, als we geconfronteerd worden met een bedreiging van buiten deze wereld. En toch, vraag ik u, is er al geen buitenaardse bedreiging onder ons? Wat zou er vreemder kunnen zijn aan de universele aspiraties van onze volkeren dan oorlog en oorlogsdreiging?” (Oorspronkelijk: "In our obsession with antagonisms of the moment we often forget how much unites all the members of humanity. Perhaps we need some outside, universal threat to make us recognize this common bond. I occasionally think how quickly our differences worldwide would vanish if we were facing an alien threat from outside this world. And yet, I ask you, is not an alien threat already among us? What could be more alien to universal aspirations of our peoples than war and the threat of war?") |
_Internetfilms
In ‘Kobarweng Or Where Is Your Helicopter?’ (1992) worden originele opnames door wetenschappers op Nieuw Guinea gewisseld met interviews met de inheemse bevolking. Antropologen arriveerden in 1959 per helikopter op het Nieuw-Guinese hoogland. Zij registreerden hoe de plaatselijke bevolking leefde. Johan Grimonprez wisselt dit materiaal af met hedendaagse commentaar van de autochtone bevolking. Welke herinneringen hebben zij aan de westers antropologische “invasie”? Leerrijk is de uitspraak: “We vertellen nooit alles, we houden steeds iets voor de volgende antropoloog.” Toen de regisseur in het dorpje Pepera op Nieuw-Guinea aankwam, vroeg men hem: “Waar is jouw helikopter?” Kobarweng, het eerste woord van de titel, betekent zoveel als “het geluid van een vliegtuig.” Ondertussen heeft Johan Grimonprez een nieuwe bron van beelden aangeboord. Internet en de sociale media hebben ons allemaal tot “prosumers” getransformeerd. Vandaag zijn we allen consument én producent. Johan Grimonprez werkt tegenwoordig aan een videotheek ‘WeTUBE-O-Theek’, die via internet toegankelijk is. Opnieuw bestaat zijn project uit een overvloed van filmfragmenten, tv-beelden, aangevuld met filmpjes op YouTube. Er staan onder meer de intro’s van de legendarische tv-reeksen ‘The Outer Limits’ en ‘The Twilight Zone’ op, beelden van de sf-speelfilm ‘Men In Black’ en een reportage over het echtpaar Barney en Betty Hill, die als eersten getuigden van hun ontvoering door een vliegende schotel. Zoals de geketenden in de grot van Plato niet de wereld, maar slechts een afschaduwing van de realiteit zien, krijgen de tv-kijkers niet de realiteit, maar slechts een beeld ervan te zien. En dat beeld wordt dan nog eens gephotoshopt en gemanipuleerd. Kiezen voor poëzie Eén bezoek volstaat niet om alle video’s van het begin tot het einde te zien. Er zit niets anders op om de ‘WeTUBE-O-Theek’ online te raadplegen. Het meeste werk van Johan Grimonprez kan immers vrij gedownload worden. Ondanks alle complottheorieën, vervalsingen en manipulaties, blijft Johan Grimonprez nog steeds in iets geloven. In het interview in ‘rekto:verso’ formuleert de videomaker zijn zienswijze als volgt: “Waar het postmodernisme het einde verkondigt van alle grote ideologieën en utopieën, geloof ik wel nog in iets. Kiezen voor poëzie? Dat is al heel veel. Ik geloof dat er nog altijd een opening is. Ik geloof in dialoog en communicatie. (…) Ik geloof dat via een zwangere stilte veel betekenis kan worden doorgegeven en dat er een soort intuïtie bestaat die voorbij taal gaat. Dat speelt mee in alles waarmee ik bezig ben.” Johan Grimonprez - It’s A Poor Sort Of Memory That Only Worls Backyards: On Zapping, Close Encounters And The Commercial Break 15 oktober 2011 – 29 januari 2012 S.M.A.K., Citadelpark, Gent Dial H-I-S-T-O-R-Y Regie: Johan Grimonprez 1997, 68 min. Double Take Regie: Johan Grimonprez 2009, 80 min. Kobarweng Or Where Is Your Helicopter? Regie: Johan Grimonprez 1992, 25 min. Meer info: www.smak.be www.johangrimonprez.com www.zapomatik.com www.rektoverso.be |